Anksiyete Bozukluğu mu, Normal Kaygı mı? Ayırt Etmenin Yolları

Kaygı, yaşamın doğal bir parçasıdır; tehlike ve belirsizlikte bizi uyarır. Ancak süre, şiddet, kontrol edilebilirlik ve işlevsellikte bozulma belirli eşikleri aştığında buna anksiyete bozukluğu deriz. Aşağıda, güncel tanı çerçeveleri (DSM‑5 (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı) ve ICD‑11) ile kanıta dayalı ayrım noktalarını, pratik bir öz‑değerlendirme yaklaşımı ve yardım arama eşiğiyle birlikte bulacaksınız.

Normal Kaygı Nedir?

• Bağlamsaldır: Belirli bir sınav, sunum, iş görüşmesi gibi olaylara yöneliktir.

• Geçicidir: Olay öncesi artar, sonrasında birkaç saat‑gün içinde normale döner.

• Yönetilebilir düzeydedir: Kişi, düşüncelerini ve bedensel tepkilerini kontrol edebildiğini hisseder.

• İşlevi bozmaz: İş, okul, ilişkiler ve öz‑bakım rutinleri genel olarak sürer (National Institute of Mental Health [NIMH]).

Not: Hafif‑orta düzeyde kaygı, performans ve dikkat için zaman zaman faydalı bile olabilir.

Anksiyete Bozukluğu Nedir?

Klinik düzeyde anksiyete; orantısız, kalıcı ve kontrolü güç bir kaygı örüntüsüdür. DSM‑5’de yaygın anksiyete bozukluğunda (YAB) kaygı ve endişe en az 6 ay boyunca çoğu gün görülür; kişi endişeyi kontrol etmekte zorlanır ve tablo belirgin sıkıntı/işlev kaybına yol açar (American Psychiatric Association [APA], 2013). Eşlik eden bedensel ve bilişsel belirtiler (örn. huzursuzluk, çabuk yorulma, konsantrasyon güçlüğü, irritabilite, kas gerginliği, uyku sorunları) tipiktir. ICD‑11, benzer çekirdek özellikleri korur; süre ölçütünü “en az birkaç ay” olarak tanımlar ve klinik tanımlarda esneklik vurgulanır (World Health Organization [WHO], 2024).

Ayırıcı temel ilkeler

• Süre: Normal kaygı kısa sürer; bozuklukta aylarca devam eder.

• Orantı: Tehditle orantısız yoğunluk ve genelleşmiş endişe söz konusudur.

• Kontrol: Düşünceleri/sinyalleri düzenleme çabaları etkisiz kalır; kişi sıkça “zihnim durmuyor” diye tarif eder.

• İşlev: İş, okul, ilişkiler, uyku, öz‑bakım gibi alanlarda belirgin bozulma oluşur.

Pratik Öz‑Değerlendirme: “3D” Ayrımı

Duration (Süre) – Disproportion (Orantı) – Disability (İşlev Kaybı)

Aşağıdakilerden iki ya da daha fazlası sizde varsa profesyonel değerlendirme önerilir:

1. Süre: Kaygı/bedensel belirtiler en az birkaç aydır çoğu gün sürüyor.

2. Orantı: Endişe olayla uyumsuz derecede yoğun/genelleşmiş.

3. İşlev: İşe/okula gitmekte zorlanma, sosyal kaçınma, uyku/iştah bozulması, ilişkilerde gerilim vb.

Belirti Kümeleri: Zihin–Beden–Davranış

• Zihinsel: Sürekli endişe, “felaketleştirme”, konsantrasyon güçlüğü, zihnin boşalması.

• Bedensel: Kas gerginliği, huzursuzluk, çarpıntı, nefes daralması, terleme, mide bağırsak hassasiyeti, uyku bozukluğu.

• Davranışsal: Kaçınma (toplantıya gitmeme, telefonu açmama, e-postayı erteleme), aşırı güvence arama (başkalarına sık sık “bir sorun yok değil mi?” diye sorma), tekrarlayan kontrol (kapıyı/mesajı defalarca kontrol etme) ve erteleme (yapılacakları kaygı azalınca yapmayı bekleme).

  
  

Ne Zaman Yardım Almalı?

• Kaygı en az birkaç aydır çoğu gün sürüyorsa ve işlevselliği bozuyorsa

• Panik benzeri yoğun ataklar, belirgin kaçınmalar ve tekrarlayan güvence arama davranışları varsa

• Uyku ciddi bozulduysa; madde/alkol kullanımıyla baş etmeye yöneliyorsanız

• Eşlik eden çökkünlük, umutsuzluk ya da kendine zarar düşünceleri varsa (acil yardım: 112)

  
  

Sık Karışan Durumlar

• Panik atak vs. genel kaygı: Panik; dakikalar içinde zirveye çıkan kısa, yoğun korku ve bedensel alarm tepkileridir (APA, 2013). Genel kaygı daha süreğen ve endişe odaklıdır.

• Sosyal kaygı vs. utangaçlık: Sosyal değerlendirilme korkusu ve belirgin kaçınma/işlev kaybı varsa bozukluk düşünülebilir.

• “Mükemmeliyetçilikle” ilgili kaygı: Yüksek standartlar bazı bağlamlarda işlevsel olabilir; ancak esnek olmayan, cezalandırıcı bir iç diyalog ve kaçınma eşlik ediyorsa klinik destek yararlı olur.
  

Kısa Not: Bilimsel Olarak Etkili Neler Var?

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve maruz bırakma temelli yaklaşımlar, kaygı döngüsünü sürdüren kaçınma‑güvence arama örüntülerini hedefler.

• Uyku düzeni, kafein/nikotin azaltımı, düzenli hareket, bedensel duyumlara tolerans geliştirmeye destek olur.

• Farmakoterapi (SSRI/SNRI vb.) bazı olgularda ilk basamak psikoterapiyle birlikte etkilidir; karar, risk‑yarar değerlendirmesiyle verilmelidir (National Institute for Health and Care Excellence [NICE], 2011).

Bu yazı tıbbi tavsiye değildir. Kaygınız yaşam kalitenizi belirgin etkiliyorsa profesyonel değerlendirme alın. Acil risk (kendine zarar düşüncesi, şiddetli panik, psikotik belirtiler) durumunda 112’yi arayın ya da en yakın acil servise başvurun.

Kaynakça

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.; DSM‑5). American Psychiatric Publishing. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596

First, M. B., Gaebel, W., Maj, M., Stein, D. J., Kogan, C. S., Saunders, J. B., Poznyak, V. B., Gureje, O., Lewis‑Fernández, R., Maercker, A., Brewin, C. R., Cloitre, M., Claudino, A., Pike, K. M., Baird, G., Skuse, D., Krueger, R. B., Briken, P., ... Reed, G. M. (2021). An organization‑ and category‑level comparison of diagnostic requirements for mental disorders in ICD‑11 and DSM‑5. World Psychiatry, 20(1), 34–51. https://doi.org/10.1002/wps.20825

Merck Manuals Professional Edition. (n.d.). Generalized anxiety disorder. Retrieved August 28, 2025, from https://www.merckmanuals.com/professional/psychiatric-disorders/anxiety-and-stressor- related-disorders/generalized-anxiety-disorder

National Institute for Health and Care Excellence. (2011). Generalised anxiety disorder and panic disorder in adults: Management (CG113). https://www.nice.org.uk/guidance/cg113

National Institute of Mental Health. (n.d.). Anxiety disorders. Retrieved August 28, 2025, from https://www.nimh.nih.gov/health/topics/anxiety-disorders

World Health Organization. (2024). Clinical descriptions and diagnostic requirements for ICD‑11 mental, behavioural and neurodevelopmental disorders. World Health Organization. https://www.who.int/publications/i/item/9789240077263